Przyznawanie świadczeń ze stosunku pracy w razie śmierci pracownika

Z dniem śmierci pracownika ulega zakończeniu jego stosunek pracy, a prawa majątkowe mu należne przechodzą na osoby do tego uprawnione. Pracodawca nie ma obowiązku ustalania z własnej inicjatywy kręgu osób uprawnionych do przejęcia tych praw. Jeżeli nikt nie zgłosi takiego roszczenia, wówczas wszystkie istniejące uprawnienia majątkowe zmarłego ze stosunku pracy wchodzą do masy spadkowej i podlegają ogólnym zasadom dziedziczenia.

Z dniem śmierci pracownika stosunek pracy wygasa. Prawa majątkowe ze stosunku pracy przechodzą po śmierci pracownika, w równych częściach, na małżonka oraz inne osoby spełniające warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej w myśl przepisów o emeryturach i rentach z FUS. W razie zaś braku takich osób prawa te wchodzą do spadku (art. 63¹ Kodeksu pracy).

Prawa majątkowe ze stosunku pracy

Zakres praw majątkowych przechodzących po śmierci pracownika na osoby uprawnione do ich przejęcia obejmuje ogół praw majątkowych, czyli praw o charakterze ekonomicznym, które w chwili śmierci pracownika mu przysługiwały albo które powstały w związku z zakończeniem istnienia stosunku pracy. W wyroku z 10 czerwca 2014 r. (III PK 123/13, OSNP 2015/12/158) Sąd Najwyższy stwierdził, że:

„Użyte w art. 63¹ § 2 k.p. pojęcie "praw majątkowych" powinno być definiowane w duchu powszechnie akceptowanego w prawie cywilnym znaczenia tego zwrotu. Na gruncie tej ostatniej gałęzi prawa przyjmuje się zaś, że prawo wynikające ze stosunku prawnego ma majątkowy charakter wtedy, gdy bezpośrednio jest uwarunkowane interesem ekonomicznym podmiotu uprawnionego. Mającemu źródło w stosunku prawnym prawu o charakterze majątkowym odpowiada zaś skorelowany z nim obowiązek prawny o takim samym charakterze. Pracownikowi przysługuje zatem wynikające ze stosunku pracy prawo majątkowe, jeśli pracodawca zobowiązany jest do spełnienia świadczenia mającego dla uprawnionego realną wartość ekonomiczną”.

Do praw majątkowych, które przechodzą na bliskich zmarłego pracownika, należą zatem przede wszystkim:

• wynagrodzenie za pracę wykonaną wraz z odpowiednimi dodatkami, np. z tytułu pracy w porze nocnej, z tytułu godzin nadliczbowych czy niezrekompensowanej innym dniem wolnym pracy w niedziele i święta,
• wynagrodzenie lub zasiłek za czas niewykonywania pracy w związku z chorobą,
• wynagrodzenie za czas urlopu wypoczynkowego,
• wynagrodzenie za czas usprawiedliwionych nieobecności w pracy i zwolnień od pracy, za. które przepisy powszechnie obowiązujące lub wewnątrzzakładowe przyznają pracownikom prawo do wynagrodzenia,
• ekwiwalent za niewykorzystany przez pracownika do dnia śmierci urlop wypoczynkowy - zarówno bieżący jak i zaległy,
• nagrody, które zostały pracownikowi przyznane, a niewypłacone do dnia śmierci,
• premie, do których pracownik nabył prawo przed dniem śmierci, a które do tego dnia nie zostały wypłacone, oraz premie,
• wszelkiego rodzaju deputaty przysługujące na mocy przepisów powszechnie obowiązujących lub wewnątrzzakładowych.

Prawa majątkowe, które przechodzą na bliskich pracownika w związku z jego śmiercią, obejmują wszystkie prawa, które powstały aż do dnia śmierci pracownika, wliczając ten dzień - bez względu na faktyczną godzinę śmierci.

Powyższe oznacza, że nawet gdyby pracownik zmarł przed planowaną godziną rozpoczęcia pracy w danym dniu albo tuż po rozpoczęciu doby - ten ostatni dzień jest w całości wliczany do okresu zatrudnienia, co ma konkretne przełożenie na powstałe w tym dniu uprawnienia majątkowe, w szczególności ekwiwalent za niewykorzystany urlop wypoczynkowy.

Przykład

Pracodawca otrzymał wiadomość o śmierci pracownika, która nastąpiła 1 lipca 2022 r. o godzinie 1.15 w nocy. Mimo iż pracownik nie podjął pracy w tym dniu, za dzień zakończenia stosunku pracy uznać należy 1 lipca 2022 r., a co za tym idzie, naliczyć pracownikowi ekwiwalent za niewykorzystany urlop za lipiec br. Jeśli zaś chodzi o wynagrodzenie za ten dzień, to ono nie przysługuje, ponieważ pracownik w tym dniu nie wykonywał pracy. Gdyby ją zaś wykonywał, wówczas pracodawca musiałby za ten dzień wynagrodzenie naliczyć.

Rozważając kwestię świadczeń materialnych, jakie należy zaliczyć do praw majątkowych, które przechodzą na bliskich pracownika w chwili jego śmierci, warto także pamiętać o specyfice niektórych z nich - zwłaszcza premii czy prowizji oraz nagród, których przysługiwanie lub wartość w chwili śmierci pracownika nie zawsze może być ustalona, a do ustalenia których dojdzie w późniejszym czasie. Takie świadczenia również wchodzą do masy praw majątkowych, które przysługują bliskim pracownika.

Przykład

Pracownik wynagradzany miesięczną stawką zasadniczą ma także prawo do premii kwartalnej, która jest ustalana dla całego zespołu sprzedażowego i zależy od utargu tego zespołu. Ponieważ pracownik zmarł w trakcie kwartału, nie jest znana wysokość tej premii, ponieważ nie jest jeszcze znana wysokość utargu w całym okresie rozliczeniowym. Premia ta powinna być naliczona w momencie, kiedy pracodawca będzie posiadał już dane do ustalenia jej wysokości. Ponadto premię należy zaliczyć do uprawnień majątkowych, które przejdą na bliskich pracownika.

Warto także pamiętać, iż prawami majątkowymi, które są opisane przywołaną w art. 63¹ Kodeksu pracy zasadą i które przechodzą na bliskich pracownika, są prawa płynące wyłącznie ze stosunku pracy.

Przykład

Pracownik zatrudniony w firmie na podstawie umowy o pracę ma podpisaną umowę o dzieło. W związku ze śmiercią pracownika do pracodawcy zgłosił się syn pracownika z roszczeniem o wypłatę świadczeń majątkowych przysługujących mu od pracodawcy. Pracodawca ma obowiązek dokonać wypłaty wyłącznie świadczeń ze stosunku pracy. Należności z tytułu umowy o dzieło wchodzą do spadku po zmarłym.

W kontekście uprawnień majątkowych, które mogą przejść na bliskich pracownika, warto również pamiętać o ewentualnym zasądzonym na rzecz pracownika odszkodowaniu z tytułu rozwiązania umowy o pracę z naruszeniem obowiązujących przepisów. Sąd Najwyższy w postanowieniu z 17 stycznia 2006 r. (I PK 143/05, OSNP 2006/23-24/359) stwierdził, że:

„Pełnomocnik powoda może po jego śmierci do czasu zawieszenia postępowania przekształcić powództwo przez zmianę roszczenia o przywrócenie do pracy na żądanie odszkodowania z tytułu niezgodnego z prawem rozwiązania umowy o pracę (art. 96 k.p.c.). Postępowanie podlega wówczas zawieszeniu, a nie umorzeniu, i może być podjęte po zgłoszeniu udziału w postępowaniu przez następców prawnych lub spadkobierców pracownika (art. 45 § 1 lub art. 56 § 2 w związku z art. 63¹ § 2 k.p.)”.

Osoby uprawnione do przejęcia praw majątkowych po zmarłym pracowniku

Prawa majątkowe ze stosunku pracy przechodzą na małżonka oraz inne osoby spełniające warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej w myśl przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Do renty rodzinnej, a co za tym idzie, również do przejęcia praw majątkowych ze stosunku pracy po zmarłym pracowniku, uprawnieni są następujący członkowie rodziny:

• dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione,
• przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, z wyłączeniem dzieci przyjętych na wychowanie i utrzymanie w ramach rodziny zastępczej lub rodzinnego domu dziecka,
• małżonek (wdowa i wdowiec),
• rodzice (także ojczym i macocha) oraz osoby przysposabiające.

Wskazane powyżej osoby nie przejmują praw majątkowych po zmarłym pracowniku bezwzględnie. Ich uprawnienia do przejęcia są uzależnione od spełnienia dodatkowych warunków:

• Dzieci własne, małżonka i przysposobione jako osoby uprawnione do przejęcia praw majątkowych po zmarłym pracowniku

Dzieci własne, dzieci drugiego małżonka i dzieci przysposobione mają prawo przejęcia praw majątkowych:

• do ukończenia 16 lat,
• do ukończenia nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16 lat życia, nie dłużej jednak niż do osiągnięcia 25 lat życia, albo
• bez względu na wiek, jeżeli stały się całkowicie niezdolne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pracy w okresach wymienionych w punktach powyżej (czyli stały się niezdolne do ww. aktywności w okresie do 16 roku życia, lub w okresie kontynuowania nauki, nie dłużej niż do 25 roku życia.

Jeżeli dziecko osiągnęło 25 lat życia, będąc na ostatnim roku studiów w szkole wyższej, prawo do przejęcia praw majątkowych po zmarłym rodzicu-pracowniku przedłuża się do zakończenia tego roku studiów.

• Wnuki, rodzeństwo i inne dzieci jako osoby uprawnione do przejęcia praw majątkowych po zmarłym pracowniku

Przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci (z wyłączeniem dzieci przyjętych na wychowanie i utrzymanie w ramach rodziny zastępczej lub rodzinnego domu dziecka) przejmują prawa majątkowe po zmarłym pracowniku, jeżeli spełniają opisane powyżej warunki dla dzieci własnych, drugiego małżonka i przysposobionych i ponadto:

• zostały przyjęte na wychowanie i utrzymanie co najmniej na rok przed śmiercią ubezpieczonego (emeryta lub rencisty), chyba że śmierć była następstwem wypadku, oraz
• nie mają prawa do renty po zmarłych rodzicach, a gdy rodzice żyją, jeżeli:
  • nie mogą zapewnić im utrzymania albo
  • ubezpieczony (emeryt lub rencista) lub jego małżonek był ich opiekunem ustanowionym przez sąd.

• Wdowiec i wdowa po zmarłym pracowniku jako osoby uprawnione do przejęcia prawa majątkowych

Wdowa lub wdowiec po zmarłym małżonku-pracowniku przejmują prawa majątkowe, jeżeli:

• w chwili śmierci małżonka osiągnęli wiek 50 lat lub byli niezdolni do pracy albo
• wychowują co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnionego do nabycia praw majątkowych po zmarłym pracowniku (zgodnie z ww. wyznacznikami), które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole - 18 lat życia, lub jeżeli sprawują pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do nabycia uprawnień po zmarłym pracowniku.

Ponadto, warto pamiętać, iż rozwiedziony małżonek zmarłego pracownika albo wdowa lub wdowiec, którzy do dnia śmierci pracownika nie pozostawali z nim we wspólności małżeńskiej, mają prawo do przejęcia uprawnień majątkowych ze stosunku pracy, jeżeli oprócz spełnienia ww. warunków mieli dodatkowo, w dniu śmierci męża, prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową.

• Rodzice jako osoby uprawnione do przejęcia praw majątkowych ze stosunku pracy po zmarłym pracowniku

Rodzicie zmarłego pracownika mają prawo do przejęcia przysługujących mu praw majątkowych ze stosunku pracy, jeżeli:

• pracownik bezpośrednio przed śmiercią przyczyniał się do ich utrzymania,
• spełniają odpowiednio warunki określone dla wdowy i wdowca - także co do wieku.

Przykład

Pracownik będący osobą rozwiedzioną od kilku lat, zmarł w czasie istnienia stosunku pracy. Do odebrania po nim wynagrodzenia oraz innych praw majątkowych zgłosił się jego 21-letni uczący się jeszcze syn, który w oświadczeniu dotyczącym osób uprawnionych do odprawy pośmiertnej wpisał także swoją babcię, czyli matkę zmarłego pracownika w wieku 72 lat.

Jeśli w chwili śmierci pracownik przyczyniał się do utrzymania matki, ma ona prawo do odprawy pośmiertnej na równi z synem ubezpieczonego - w częściach po połowie.

Wypłata kwot stanowiących prawa majątkowe ze stosunku pracy po zmarłym pracowniku

W razie śmierci pracownika, pracodawca nie ma obowiązku ustalania z własnej inicjatywy kręgu osób uprawnionych do przejęcia praw majątkowych po zmarłym pracowniku. Jedynie uprawniony ma możliwość zainicjowania realizacji swojego uprawnienia poprzez zgłoszenie się do pracodawcy z informacją o tym, że jest osobą uprawnioną, oraz udokumentowanie swojego uprawnienia. Gdyby nikt nie zgłosił takiego roszczenia do pracodawcy, wówczas wszystkie istniejące uprawnienia majątkowe pracownika pochodzące z łączącego go przed śmiercią stosunku pracy wchodzą do masy spadkowej i podlegają ogólnym zasadom dziedziczenia.

PODSTAWA PRAWNA:

art. 63¹ ustawy z 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (j.t. Dz.U. z 2020 r. poz. 1320; ost. zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 655),

art. 67-71 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (j.t. Dz.U. z 2022 r. poz. 504).

Monika Wacikowska

specjalista z zakresu prawa pracy